Әлемге жайылған пандемияның кесірінен бе, әлде оның арқасында ма, құық қорғауда белсенділік танытуға мүмкіндік көп болды. Үйде отыруға мәжбүр болғанына, қоғамдық алаң шектелгеніне қарамастан көптеген қазақстандық құқығын қорғауда белсенді болды. Қандай да бір акцияға қатысудың, ұйымдастырудың барлық амалын жасауға тырысты.

Дәл осы коронавирустың қалай әсер етіп жатқанын көріп отырмыз. Әлемде тыныш жер өте аз. Тіпті, дамыған, демократияланған мемлекеттерде белгілі бір қиындықтар бар. Оның қасында теңсіздік пен дисбалансты ерекше білімі не түсінігі жоқ азаматтары білетін Қазақстан туралы айтудың да қажеті жоқ.

Бұл жылы біз үлкен мақсаттар қойдық. Соттарымыз өткесін алаңға 500 адамды жинауды көздеген едік. Наурыздағы маршқа 200 адам шықты. Бізбен бірге алаңда жүріп өткен әйелдер мен еркектердің «Моё тело – моё дело» деп ұрандап жүргенін, бізге сексуалдық қысым көрсетуге қарсы заң керегін айтқанын көру өте керемет болды. Бұл бізді кәдімгідей шабыттандырды. Біз бұдан да үлкен топ болып көшеге шығуды ойладық. Алайда карантин келіп, барлық жоспарымыздың тас талқанын шығарды.

Жиырмасыншы жыл тек мен үшін емес, бар дүниежүзіне сюрприз болған сияқты. Оған пандемияның, жаппай локдаунның әсері мол. Биыл тергеу изоляторында болғасын ба, маған да бұл жаңа тәжірибе әкелген тосын сый сияқты көрінді. 2019 нешетүрлі толқуға, өзгеріске болы болса, жиырмасыншы жыл оны толықтырғандай.

Коронавирус пандемиясының арқасында бірқатар әлеуметтік салаға, әсіресе денсаулық сақтауға қаржы құюды арттыру керек екені белгілі болды. Бірақ оған жауапты адамдар қаржыландыруды көбейткенді ЭКСПО, Универсиада, Астана күні сияқты қабылдап, қаражатты оңды-солды жұмсай бастады.

Менің ойымша, соңғы екі жылда бәрі қатты өзгерді. Әрине, бұл өткен жылмен байланысты. Оған дейін де құқық қорғауда, өнерде, қарсылық акцияларында көптеген жағдай болды.

Ақпаратқа қолжетімділік құқығы. Жоқ, бұл мәселе біздің елде қашанда ақсап тұрды, биыл ол проблема ерекше сезілді. Коронавирус пандемиясының өршіген жылында таң атысымен жаңалық лентасын оқу күннің ең маңызды бөлігіне айналды. Біз күнделікті жаңалықтардан ертең не істеу керек, бір апта, тіпті, бір айда қалай қимылдаған жөн екенін: не істеуге болатынын, ал қандай істерден бас тарту керегін, жұмысқа барып-бармау, үйден шығуға болып-болмайтынын, дәрі-дәрмекті қалай алу керекгін, жақындарыңды жедел жәрдем алып кетсе, не істеу керек екенін де білген жоқпыз. Мұндай сұрақтар күн сайын қойылатын. Бірақ тұшымды жауап алу мүмкін емес.

Мен үшін бұл күтпеген жыл болды. Мүлде ойламаған жағдайлар болды. Биыл пандемия біздің көзқарастарымыз бен құндылықтарымызды өзгертті. Еліміздің түрлі аймақтарында болғанда халыққа белсенділік және саяси, құқықтық білімнің керегін байқадым. Себебі осыған дейін саясатқа араласпайтын жастар бастарын көтеріп, құқығын талап етіп, әрекет ете бастады. Бұл мені шабыттандырды. Пандемияға дейін адамдар өмірін тек өзінің қолында, егер табысым жақсы болса, бәрі керемет болады деп ойлайтын. Бірақ коронавирустың кезінде халық өз-өзімен бола алмайтынын, мемлекетт олардың өміріне тікелей әсер ететінін түсінді.

Бұл Қазақстандағы қарапайым белсендінің қызметін тоқтатуға жасалған ерекше тәсіл. Сот шешімі бәріне объективті түрде заңсыз, антиконституциялық, ҚР халықаралық міндеттерін, соның ішінде адам құқықтарын бұзатын боп көрінді. Апелляциядан өттік, енді келесі кезең - кассациялық шағым беру. Құқық қорғаушылар да, мамандандырылған құқықтанушылар да мені осы әділетсіз шешімнен айықтыруға болады деп есептейді. Мен де солай ойлаймын. Егер олай болмаса, біз әрі қарай БҰҰ-дағы Адам құқықтары жөніндегі комитетке жүгінеміз.

Жақында WorldJusticeReport жарияланды. Ондағы «Негізгі құқықтар» бөлімінде Қазақстан126 әлем елдерінің ішінде 100-орында тұр. Бұл өте төмен көрсеткіш. Алайда ол еліміздегі адам құқықтары жағдайын объективті түрде көрсетті. Әзірге осындай ортада өмір сүруге мәжбүрміз. Сондықтан бейбіт жолдармен өзгерістерді орнатуға, қоғамдағы осындай проблемалардың шешілуіне ат салысамыз. Себебі ол қоғамның, елдің, экономиканың дамуын тежеп тұр. Елге құйылатын инвестициялар да қысқарып жатыр. Саяси тәуекелдері тым жоғары мемлекетке қалай инвестиция салуға болады.

Ең алдымен, мен осы жағдайларды жария етіп, құқық қорғау ұйымдарын хабардар еткім келеді. Олар өз тұжырымдарын жасап, халықаралық қауымдастықта Қазақстандағы адам құқықтары жағдайын объективті түрде көре алады. Қазір жүйенің қорқынышын байқауға болады. Биліктің белсенділерге қарсы қолданып жатқан заңсыз іс-әрекеті оның дәлелді, дәйекті түрде бізге қарсы тұра алмайтынын көрсетеді. Сондықтан олар заңсыз тәсілдермен белсенділердің қол-аяғын байлап жатыр.

Шындықты айтқандардың ауызын жабып, өздерінің түсінігіндегі шиеленісті азайтқысы келеді. Ал шын мәнінде, қоғамдағы шиеленісті биліктің өзі тудырып отыр. Біз тек айсбергтің төбесіміз. Елдегі жиналған наразылықты айтып, биліктің көз алдында жүрген адамдармыз..

Менің тергеу изоляторларында және сот процесінде жүрген кезімде біз жұртшылықтың, құқық қорғау ұйымдарының, оның ішінде әлемнің дамыған демократияларының дипломатиялық өкілдіктерінің тарапынан қолдау алдық, сол үшін алғысымызды білдіреміз. Біз қоғамда пісіп-жетілген, жинақталған қайшылықтарды шешу үшін жай ғана тең құқықты диалог қажет деп санаймыз. Қазірдің өзінде қалыптасқан топтар, пікір көшбасшылары бар, олар келіссөздер үстеліне отырғызып, болашақта Қазақстан бұл әділетсіз нәрселерді жасамауы үшін қандай да бір ортақ ұстанымды қалыптастыра алады.

Қазақтан мұндай өзгерістерден өтіп жатқан бірінші ел емес. Бірде-бір тиімсіз саяси жүйе мәңгі өмір сүре алмайды. Ертелі-кеш ол аяқталады. Мәселе биліктің бұл өзгерістерге қаншалықты қарсы болатындығында.

Түрмеде қандай да эмоция болды деп айта алмаймын. Қорықтым. Мұндай жағдай басымнан өткендіктен қасыма кім көрінгенді отырғызып қоюы мүмкін екенін түсіндім. Сондықтан әрдайым сақадай сай болып жүруге тура келді.

Тергеу изоляторында екі ай болдым. Ең жаман жері далада жүріп қайту мүмкіндігі жоқ. Қызметкерлер таза ауамен демалуға берілетін бір сағатты барынша шектеуге, тіпті, мүлдем сыртқа шығармауға тырысады. Далаға шыққанның өзі төбесі жоқ бөлмемен ғана шектеледі. Денені бір шымырлап алатын да мүмкіндік жоқ. 8х5 метрлік камерада отырған кездері жүгіріп алатын кездерім болған.

Анаммен кездесулер маған көмектесетін. Аптасына екі рет 10 минут сөйлесуге рұқсат еді. Үнемі радио тыңдайтын едім. Радионың толқындарынан сәлем айтатындар өте қуантатын.

Меніңше, бұл сот біздің құқық қорғау және сот жүйесінің ең әлсіз тұстарын көрсетті. Оны қаншалықты жасыруға тырысса да, ол көзге оттай басылды. Себебі тікелей эфир болды, біздің топта өз ісінің мамандары болды. Осындай жағымсыз тәжірибемнің біздің қоғамға сабақ болғанына қуаныштымын.

Жаңалықтың бәрінен хабардар болмасам да, түрмеде әрдайым қолдауды сезетін едім. Осының бәрі бекер емес екенін түсіндім. Хат алып тұрдым. Достарымның Protest Korpe кампаниясын ұйымдастырғанын естідім. Фаризаның Шымкентте мені қолдау акциясын ұйымдастырып, ұсталғанын білдім. Өте үлкен қолдау болды, өкінішке қарай, түрмеде оның бәрін сезіне алмадым.

Бұл жағдайдан ешқандай жаңа нәрсе түймедім. Соттың өзі маған тосын сый болған жоқ. Процесстің түсірілгені, БАҚ-тың көпшіліктің назарын тартқаны, адам құқықтары жөнінде уәкілетті органдарының бей-жай қарамағаны қуантады.

Бізде жылдар бойы түрмеде отырған адамдар бар. Оның қасында менің екі ай отырғаным ештеңе емес. Мысалы, Макс Боқаев бейбіт шеруге қатысқаны үшін осымен бесінші жыл түрмеде. Соған қарамастан оның қайтпас қайсарлығы, адамгершілігі бар. Ол әрдайым бәріне телефон шалып, қолдайтынын айтады. Бес жыл түрмеде отырған адам басқаларды қолдауға қайдан күш табады? Сондықтан мен Макс Боқаевтай үлгі бола алған жандарға алғысым шексіз.

Отбасындағы зорлық-зомбылықта әйел өзінің, балаларының өміріне қауіп төнгенін сезеді де қолына түскен затпен қорғана бастайды. Мысалы, ас үй пышағымен қорғануы мүмкін. Ол абьюзерін жаралайды, артынша түрмеге отырғызылады. Қолымыздағы статистика бойынша түрмедегі әйелдердің 68%-ы тұрмыстық зорлық-зомбылық кезінде қорғанғаны үшін түрмеге қамалады. Әйелдерге күйеуі немесе серіктесі шабуыл жасайды, сөйтіп қорғану үшін зорлықшысын байқаусызда өлтіреді. Әйелдер адам өлтіргені үшін бірнеше жыл түрмеде отырады. Алайда ол өзіне қауіп төнгенін сезген жағдайда қорғануға құқылы.

Біз пікірлес жолдастарымызбен бірге Алматы көшелеріне шығып, құқығымызды талап ете бастадық. Барлығы жақсы өткен сияқты, жолда бізді ешкім ұстамады. Дегенмен артынша сотқа шақыру қағазын алдық. Шерудің басты тақырыбы - тұрмыстық зорлық-зомбылық, жыныстық қысым көрсету туралы заң еді. Шеруге шығу себебін, яғни әйелдердің құқығын қорғау керегін қанша түсіндірсек те, бізді айыптады. Сот барынша әділетсіз болды, апелляциялық шағым түсіргенімізбен, жеңіліп қалдық. Жоғарғы сотқа шағымдандық, әлі жауап алған жоқпыз. Енді БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі комитетіне барып, Қазақстанда құқықбұзушылық туралы айту үшін бейбіт жиналыс жасау құқығын қорғағымыз келеді.

Біз интернетте әрекет ете бастадық. Кибербелсенділік деп аталатын интернетте белсенділік бар. Оның Қазақстанда дамып, өсіп келе жатқанын байқадым. Мысалы, әйелдерге қатысты орынсыз сөздер айтқан Астанадағы Еуразия университетінің профессорымен болған жағдай (Гумилев атындағы ЕҰУ - ред.) бұған дәлел. Барлығы бірден шу көтерді, қоғамда наразылық туындап, профессор жұмыстан шығарылды.

Тағы бір мысал Шымкент қаласы әкімдігінің әйелдердің қысқа белдемше киюге болмайтыны, кисе оларды секс-жұмыскерлермен шатастыратыны жайлы видео естеріңізде болар. Сюжет бойынша ер адам қызды көлікке қамап, оған ақыл айта бастайды. Қоғам Шымкент қаласының әкімдігіне наразылық білдірді. Мұндай сарында бес видеоны түсіруге мемлекеттік бюджеттен 6 миллион теңге жұмсағанын анықтадық. Әрине бұл біздің ашу-ызамызды келтірді. Кейіннен видео әлеуметтік желілерден алынып тасталды және біздің талабымыз бойынша әкімдік ресми парақшаларында кешірім сұрады. Сондай-ақ, олар (әкімдік - редактордың ескертпесі) бұл режиссерлермен жұмыс істемейтінін айтты. Әкімдік Жастар Ресурстық Орталығының директорын ауыстырды. Менің білуімше, қазір әйелдер мен отбасы құқықтары бойынша қыздар айналысады.

Содан жазда мен өзін-өзі тану бойынша кітап жайлы естідім. Мектеп оқушылары маған жыныстық алалайтын оқулық пен пән туралы хабарлады. Кітапты оқып шықтым. Ол жерде отбасыда басшылық ететін - ер адам, ал әйел отбасындағы бастыққа мойынсұну керек деп жазылған. Әйел басқарған жағдайда бұл отбасы сәтсіздікке ұшырайды; әйелдің ең маңызды функциясы - ошақ қасы; әйел табиғатынан ана болуға жаратылған, ал күйеуі бала тәрбиесі туралы әйелден гөрі көп біледі, бірақ ол көп уақытын жұмыста өткізгендіктен білгенін әйеліне үйрете алмайды, бірақ әйел ақылды болуы керек ... Мұндай сандырақ көп. Әлеуметтік желілер арқылы: «бұл оқулық мектеп бағдарламасына неге керек?» деген сұрақ қойдық. Гендерлік теңдікті насихаттаудың орнына, біз шегініп жатқан сияқтымыз. Білім министрі ешқандай шара қолданбауының тағы бір себебі - бағдарлама авторы - Сара Назарбаева, Нұрсұлтан Назарбаевтың әйелі. Министр тек бұл жерде қате кеткенін айтты. Алдағы уақытта бұл пән осы оқулықпен оқытыла ма, жоқ па деген сұраққа жауап ала алмадық. Оқулықты мектеп бағдарламасынан алып тастамады, демек, кейбіреулер бұл оқулықпен оқиды. Алдағы уақытта қоғамдағы сексизм, салдарынан зорлық-зомбылық көбейеді деп ойлаймын. Бірақ біз балама ойлап таптық: егер балалар осы оқулықты оқуға мәжбүр болса, директорға барып шағымданады және ата – аналар да, балалар да бойкот жариялайды. Директорға бұл оқулықты оқығысы келмейтінін айтады. Мысалы Тараздағы оқушылар оқулықты мектеп бағдарламасынан алып тастады. Директор оларға «жақсы, бұл оқулық бойынша оқымайсыңдар» деп, мұғалімнен басқа бағдарлама дайындауын сұрады. Меніңше мәселенің шешімі осы.

Биыл біздің, бюджет қызметкерлердің ақшасына өткізілген көптеген дискриминациялық бағдарламалар туралы білдік олардың ішінде «Супер келін» сайысы бар. Келіндер мен қайын енелер әртүрлі тағамдар дайындауда немесе басқа «дағдылар» бойынша бақ сынайды. Осыған ұқсас бірнеше шара өткізілген. Мемлекет «сіз үшін гендерлік теңдік болмайды» деген саясатын жүргізіп жатқандығына және барлық жерде, барлық жағынан, біздің құқығымызды бұзатындығына көз жеткіздім.

Protenge.kz жобасын бастаған кезде қазақстандықтардың бюджеттегі шығындар туралы есеп беруге қатысты сұранысы жоғары деп ойладым, алайда сұраныстың тым жоғары екенін елестете алмадым», - дейді Джамиля. «Шарықтау шегі биыл жазға тура келген пандемия бұл сұранысты күшейте түсті. Білуімше, биыл елімізде 2011 жылдан бері кедейлік деңгейінің ең төмен көрсеткіші тіркелген. Яғни, Қазақстан халқы одан сайын кедейленді. Халық мұны күнделікті дүкенге баратын кезде сезінеді. Оның үстіне пандемия да әсер етпей қоймады. Бұл жағдайда халықта «ақша қайда?» деген сұрақ туындайтыны қалыпты жағдай. Біздің жоба бұл сұраққа белгілі бір дәрежеде жауап береді. Қазақстандықтардың өмір сүру сапасы көбінесе олардың құқығының сақталуына, оның ішінде мемлекетте ақша қажет бағытта жұмсауына байланысты.

Ең бастысы, қазір бақылау құралдары бар. Бұл құралдар жасалған кезде, билік қоғамға қандай күш бергенін сезбеген де сияқты. Бақылау құралдарын қаншалықты көп адам пайдаланса, ақшаны теріс мақсатта жұмсау соғұрлым қиын болады. Сондықтан, жобамда мен адамдарға бақылау құралдары қалай жұмыс істей алатынын көрсетемін, оны барлығы пайдалана алады. Адамдар ақшаның қайда жұмсалғанын сұрауға құқылы және бұл құқығын жиі пайдалану керек. Адамдарда мемлекеттегі қаржы мәселесін көтеру тыйым салынған деген пікір бар. Олай емес! Балабақша меңгерушісінен бастап, министрлерге, әкімдерге, президенттерге дейін әр деңгейде «ақша қайда?» деп сұрау керек. Бұл сұрақты адамдар жиі қойған сайын, өміріміздің сапасы біршама жақсарады. Бізде «ақпаратқа қол жеткізу туралы» заң бар. Заңда адамның бюджетке қатысты әр тиынның қайда және не үшін жұмсалғанын, оның қаншалықты тиімді екенін білуге құқығы бар деп жазылған. Тиісінше, кез-келген адам жұмсалған тиынды сұрай алады.

Басқа бұқара ақпарат құралдарында, әлеуметтік платформаларда немесе медиада мемлекеттік шығындар туралы белсенді сөз қозғай бастағанын көргенде қуанып қаламын. Керемет емес пе, биылғы жылдың ең жақсы жаңалығы деп білемін.Уақыт талабымен пайда болған бұл тендеция ұнайды. Адамдардың сұранысы артқанын көруге болады.

Қараңыз, біз көптеген процестерді басқара алатын мемлекеттік сатып алу веб-сайты бар. Сайт ашық, ақпарат алу үшін ақша төлеудің қажеті жоқ. Біз бағдарламаны кезеңдерге бөліп, сайтты өмірде қалай қолдануға болатыны туралы нұсқаулық жасадық. Ата-аналарға «Балабақшаларда қандай өнімді және қандай бағамен сатып алғанын қалай бақылауға болады» деген нұсқаулық жасап, бақылауды қалай жүргізу керегін тәптіштеп көрсеттік. Бұл нұсқаулықты оқырман 1200 немесе 1300 рет сақтап алған, ал әлеуметтік желілелерде одан да көп таратылған. Алдағы уақытта мердігерлер туралы нұсқаулық жасаймыз. Аулаңызды кім жөндеп жатқанын біліп, қанша қаржы бөлгенін анықтай аласыз. Кез-келген студент өз университетін, оқушы мектебін осылай тексере алады.

Әдетте қарапайым өмірде қолдануға болатын басқа мәліметтер базалары бар. Керемет экономикамызбен мақтана алмайтынымызды ескерсек, бюджет қаражатын ұқыпты пайдалану - біздің басымдықтарымыздың бірі. Менің ойымша, пандемияға ұшыраған қазақстандықтар, көптеген қоғамдық қорлар, біздің жобамыз және басқа бұқаралық ақпарат құралдарының журналистері бюджет қаражатының жұмсалуын бақылауға айтарлықтай үлес қосты.

Ұсынысы мен бағасы жақсырақ болған, алайда тендерді басқаның жеңіп алғанын түсіне алмаған кәсіпкер; ауласындағы өткізілген жөндеу жұмыстарына көңілі толмаған адам, барлығы дерлік мемлекеттік шығындарды қадағалауы тиіс. Бұл туралы әлеуметтік желілерде айту керек. Айтпақшы, қазір «Әлеуметтік желілерде барлығы назар аудару үшін шағымды қалай жазу керек» нұсқаулығын дайындап жатырмыз. Прокуратураға шағымдану, әкімге шағымдану, әлеуметтік желілерге жазу, осы мәселелерге назар аудару және адамдарда шағымданудың заңсыз, ұят деген пікір болмағанын, мұның қалыпты жағдай болғанын қалаймыз. Мұның өмір сүру нормасына айналғанын қалаймын, өйткені құқымызды талап еткен сайын өміріміздің сапасы жақсарады.

Маған қажет ақпараттың барлығы интернетте. Теледидар қарамаймын. Кейде көзім шалып қалады, алайда жақсы нәрсе көрмеппін. Интернетте де жақсы нәрсе көп емес, бірақ, ең болмағанда, шындықты айтуға немесе көруге мүмкіндік бар. Әрине, жалған ақпаратты жою өте маңызды. Қиын екенін білемін, алайда оқып, білім алып жалғанды айыруды үйреніңіз. Меніңше ЗаНамиУжеВыехали немесе Masa.Media өте маңызды жұмыстар атқаруда.

Биыл қазақстандықтар коронавируспен емес, мемлекеттік органдардан ақпарат алуға қабілетсіздігімен күресіп жатыр. Ақпарат алса да, сұрақтар көбеймесе, азаймады. Барлығы неден басталғаны есіңізде ме? Қазақстанның бас санитар дәрігері Жандарбек Бекшин айтқан «Наконец-то» дегенінен басталды. Содан кейін бүкіл Денсаулық сақтау министрлігі «Наконец-то» дегенмен не істеу керегін жайлап айтты. Коронавируспен не істеу керегін өздері түсінбейінше, бәрін үйлеріне қамап қойды. Неліктен, неге, неге локдаун деген сұрақтар жауапсыз қалды. Үйде отырыңдар деді, болды. Тіпті дайындала бастағандай көрінді. Бірақ олар қалай дайындалды? Елімізде қанша ауру болуы мүмкін, қанша аурухана, қандай дәрі-дәрмек қажет екенін, дәрігерлерге қалай көмектесуге болатынын және т.б. нәрселерді болжауға тырысты. Нәтижесінде БАҚ-та денсаулық сақтау министрі Ержан Біртановтың жалпы алғанда 3.500 адам вирус жұқтыруы мүмкін дейтін болжамы айтылды. Кейіннен бұл сан 5.500-ге өзгерді, дегенмен бұл болжам да расталмады. Ал қазір, біздің елде ресми түрде 100.000-нан астам адам ауырған, дегенмен кейбір социологиялық зерттеулер 3 миллионға жуық адам вирус жұқтыруы мүмкін дейді. Нәтижесінде жазда ауруханаларда орын болмады. Адамдар аурудың өте қорқынышты болғанынан емес, дер кезінде дәрігерлерден де, дәрілерден де көмек ала алмағандықтан өліп жатты. Әрине, денсаулық сақтау министрлігінде де, онымен байланысты квазимемлекеттік компанияларда да жұмыстан босатылғандар және түрмеге отырғызылғандар болды. Ең қызығы, қылмыстық істер өздерін және Қазақстан азаматтарын адастырғаны үшін емес, мемлекеттік ақшаны ұрлағаны үшін қозғалды. Бұл біздің еліміз үшін қалыпты болғанымен, пандемия мәселені анық көрсетті.

Сол кезде қабылданған кейбір ережелер әлі де болса сақталуы керек. Мысалы карантинді алып тастаған соң, қоғамдық көліктердің жұмысына шектеулер қойды. Не үшін? Брифингтерде мұның себебін түсіндірмеді. Адамдар сирек жүретін автобустарға амалсыздан отырғандықтан ауру қайта өршіп кетті. Кейіннен шенеуніктер өз қателіктерін мойындады, бірақ бұл кімге керек? Бұл ереже үшін біреу жазаланды ма? Ол жайлы естіген жоқпыз. Билік пен азаматтар арасында байланыс орнатылмағанын көрдік.

Біз, журналистер, үнемі ақпаратпен жұмыс істегендіктен, басқа жұмыспен айналысатын тұрғын да осы ақпаратты оқып, бізбен бірдей түсінеді деген иллюзия бар. Іс жүзінде оларда журналистермен бірдей білім жоқ. Олар біз жұмыс істейтін ақпаратпен жұмыс істемейді, өйткені олардың мамандығы басқа. Бұқара ақпарат құралдарының көбі адамдарды ақпараттандырады. Адамдарды ақпараттандыру емес, олармен сөйлесу маңызды. Олардың сұрақтарына жауап беруіңіз керек. Адамдарға қарапайым нәрселерді түсіндіріп, оларды іске асырудың құралдарын беру керек.

Өнер адам өмірін жақсартуды, адам құқығын қорғауды, конституцияның орындалуын мақсат етпейді - бұл өнердің міндеті емес. Дегенмен өз ойыңызды білдіру үшін өнер таптырмас құрал болады. Азаматтық позицияңыз маңызды болған кезде өнеріңізді қолдана аласыз. Былтыр сайлау қарсаңында баннер ұстап шыққан адамдардың әрекеті өнер емес, белсенділік дер едім.

Artmeken галереясында өткен көрме адам құқығына арналған. Көрмеде Зоя Фалькова, Мұрат Ділманов, Саид Атабеков сынды суретшілер болды. Көпірдің үстінде немесе марафонда өткізілген акциялардың да суреті болды. Тағы бір суретте Астана қаласының тұрғыны үйін бұзудан аман алып қалу үшін шарасыздықтан оны Назарбаевтың портреттерімен қаптап шыққан. Мен үшін көрмедегі ең мықты және шынайы сурет. Суретте адам расында да үйінен айырылғаныл жатқаны тамаша көрсетілген. Бұл кездейсоқ түсірілген сурет болғандықтан суретші өз атынан ештене қоспаған, көрермен мұны сезеді.

Менің суреттерім бір жыл бойы түсірілген суреттер циклы болғандықтан бұл көрмеге қойылмады. Суреттеріме өткір әлеуметтік тақырып таңдадым. Содан кейін бәрі қисынын тапты: салған суреттерім көп, оларды көрмеде сатуға болады, ал одан түскен табысты ең дұрысы саяси тұтқындарға көмектесу үшін жіберу деп шештім. Әйтпесе, мұның мағынасы болмаушы еді. Нәтижесінде толық, аяқталған өнер туындысы болды. Біріншіден бұл адамдарға көмектесті деп үміттенемін, екіншіден мен үшін маңызды әрекет болды.

Бұрын көрмелерге қатысқан кезде, саяси тақырыпта салынған суреттер болса да өзекті болмағандықтан мағынасы қатты байқалмайтын. Көбі басқа нәрсе күтіп, басқа нәрсе ойлайтын еді. Қазір жағдай өзгерді

Ең бастысы, мықты болып, бір-бірімізге құрбы болуымыз керек. Арамыздағы ынтымақтастықтың, бірліктің нығайып жатқанын, бір-бірімізге қолдау білдіріп жатқанымызды сеземін. Ғажап емес пе?! Өзіне сенбейтін әрбір кішкентай қызға, бойжеткенге "біз де сен сияқты өз күшімізге сенбейтін едік" деп айтқым келеді. Біздің бойымызда толағай күш пен мүмкіндік бар. Арманыңа талпынып, сүйікті ісіңмен айналысып, жалғыз емес екеніңді біл. Қандай да бір қиындықтарға тап болсаң да, саған көмектесетін әпке-сіңілілерің көп.

Гитлер режимі бастаған екінші дүниежүзілік соғыстың нәтижесінде БҰҰ адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясын құрып, оған қол қойды. Кіріспесінде зұлымдыққа жол бермеу керегі нақты жазылған. Бейбітшілік үшін күресетін осындай жетекші ұйым да, қысым көрген халықтардың көтерілісіне жол береді. Менің ойымша, бұл жайттарды ескеріп, әрқашан тарихтан сабақ алу керек. Тарихты ұмытсаңыз, кітаптар, оқулықтар алып, қайта оқып шығыңыз. Біздің өткен жағдайымызға ұқсас көптеген мысал бар. Біздің жағдайда, олардың отбасына ғана емес, бүкіл Қазақстан халқына қатысты маңызды, батыл, жауапты шешім қабылдау (керек).

Менің ойымша, ештенеге қарамай, бастаған ісіңді жалғастыру керек. Жағдай өзгеріп жатыр, бұл маңызды. Қазірдің өзінде сезініп жатырмын. Бүгінде біз үшін қалыпты бостандығымыз да біреудің арқасында келді. Олардың есімін де білмейтін шығармыз. Әйелдердің саяси өмірге араласып, дауыс беруі, білім алуы біреудің арқасында. Ондай мысалдар көп. Әлемнің осындай болуына белсенділер жылдар бойы, тіпті өмір бойы әрекет етті. Көшбасшылық - адамдардың сіздің басыңыздағы қандай да бір арманды орындай алатынына сену. Мен де керемет әлемді, Қазақстанның мінсіз, әділетті, үйлесімді, эмпатиялы болуын армандаймын. Міне, арманым осы

Өмір сүру сапасы қаржылық сауаттылығымызға тікелей байланысты. Бюджет салаларын неғұрлым жақсы түсініп, жиі бақылайтын болсақ, соғұрлым олар мақсатты қажеттіліктерге жұмалып, өміріміздің сапасы жақсарады. Тиісінше, Конституцияда жазылған денсаулық құқығы, өмір сүру құқығы, білім алу, оның ішінде сапалы денсаулық сақтау, сапалы білім беру құқығы жоғарырақ деңгейде жүзеге асырылады. Қазақстандықтарға ақпараттық күн тәртібін бақылап отыруды ұсынамын. Барлығын оқып, тіпті «Хабар» арнасын да бақылау керек. Сонда ғана басқа арналар арқылы көрсетілмеген өмірді сіздікімен салыстыра аласыз. Әр түрлі медианы оқып, сізге жақын құндылықтарды насихаттайтындарды табыңыз. Оларға сүйене отырып, күн тәртібіңізді қалыптастырыңыз.

Бейбіт уақытта көп нәрсеге көз жұмып, құтылуға болатын сияқты еді. Ал қазір бұл құқық бұзушылық қазақстандықтардың негізгі құқығы саналады және салдарынан үлкен апатқа айналады. Пандемия аяқталғаннан соң, бір-екі жылдан кейін ақпарат алу құқығы үшін күресті тоқтатауыңыз керек дегенді білдірмейді. Жоқ. Бұл бәріміз үшін маңызды. Үкімет халқымен барлық мәселе бойынша қалыпты, ашық және шынайы диалог жүргізуді үйренуі қажет. Денсаулық сақтау, білім беру, қорғаныс және тағы басқа мәселелер бойынша ғана емес, мұнайдан түскен қаржы мен салықтар қайда жұмсалатыны жайлы халық алдында есеп жүргізе бастауы керек. Осылайша бұл тығырықтан шыға аламы.

Негізінде жағдай біз ойлағандай жаман емес, тек ұзақ өзгерістер процесі. Жағдайдың қашан өзгеретінін білмейміз. Өз ісіңізбен айналысуыңыз керек. Әрине бұл конформизм ұзаққа созылмайды. Адамдар Титаник айсбергке соқтығысайын деп жатқанда, соқыр болудың немесе басқа бағдарға қараудың салдарын түсінеді.

Адамдар бірігіп, үнемі талап етсе ғана белгілі бір нәтиже пайда болады. Кез-келген елде демократия Құдай берген сый емес, демократия үшін күн сайын, сағат сайын күресу, талап ету керек. Өз құқығымызды талап етпесек, онда заң да жұмыс істемейді. Қазақ айтқандай "жыламаған балаға емшек жоқ".